Nadir İsrafilov: “Ibtidai” təhsil yox, bəlkə “ilk”, “erkən”, “başlanğıc”, “təməl” təhsil…?

“Dil elə bir qurğudur ki, gərək yayının cırıldamağına imkan verməyəsən”, “Dillər arasında fərq o qədər böyükdür ki, bir dildə ko¬bud səslənən söz o biri dildə tamam fərqli səslənir”, “Hər dilin öz söz axını, harmoniyası var”, "Anlayışları dəqiq müəyyən edin, onda bir çox səhv fikirlərdən qurtulacaqsınız” və s. və i.a. - dil haqqında kimlər nələr deməyib…? Biz isə hələ də susuruq.

21 fevral — “Beynəlxalq Ana Dili Günü” ərəfəsində Azərbaycan xalqının Ümummilli lideri Heydər Əliyevin bir müdrik kəlamı yadıma düşdü: “Hər bir dili yaşadan və inkişaf etdirən onun xalqıdır. Dilimiz zəngindir, çox ahəngdar dildir, dilimizin söz ehtiyatı çox böyükdür…” Yəni, hörümçək sözünü “spayder”lə əvəzlədik, dovşan sözünün “doşan”, “dofşan” kimi yazılması və səslənməsi ilə bağlı müzakirələr açdıq, təhsilmiz isə, hələ də “ibtidai”liyində olaraq qalmaqdadır. Halbuki, kifayət qədər söz ehtiyatımız olduğu halda bu “ibtidai” sözünə əvəz tapmaq bu qədərmi çətindir?

Götürək elə təhsilin pillələri və səviyyələrini: Məktəbəqədər (məktəbdən əvvəlki yaş dövrü, 5 yaşa qədər) ; Ümumi təhsil (məktəbə hazırlıq (5 yaşlı uşaqlar) ; Iibtidai təhsil (I-IV siniflər) ; Ümumi orta təhsil ( V-IX sinif) ; Tam orta təhsil (X-XI sinif) ; Peşə ixtisas təhsili (ilk peşə, texniki peşə, yüksək peşə orta ixtisas təhsil) ; Ali təhsil (bakalavriat, magistratura, doktorantura)

Əslində, dilimizdə işlədilən və uzun illərdən bəri özünə yer alan bir sıra anlayışlar çoxdan diqqətimdə olub və zaman-zaman bununla bağlı subyektiv mülahizələrimi dövri mətbuatda və sosial şəbəkələrdə paylaşmışam. "Ibtidai məktəb”,"ibtidai təhsili”,"ibtidai siniflər”,"ibtidai sinif müəllimi” anlayışlarına öz subyektiv münasibətimi bildirmişəm. Yəni, bildiyim qədər, dünyanın heç bir aparıcı ölkəsində "ibtidai məktəb”, "ibtidai sinif" ifadəsi işzlənmir. Qardaş Türkiyədə "ilk okul”, "orta okul” alayışları var. Elə qonşu Rusiyada da "первобытная школа”, первобытные классы” deyil, "начальная школа”, "начальные классы” ifadələri işlənilir.

Tarix dərsliklərimizdə "İbtidai-icma quruluşu” ("Первобытно-общинный строй”) daş və metal dövrünün paleolit, mezolit, neolit mərhələləri kimi səciyyələndirilir və istər-istəməz şüurumuzda primitivlik təəssüratı yaradır. O da maraqlıdır ki, lap elə indinin özündə dilimizdə "первобытные люди”-"ibtidai insanlar” kimi təqdim olunduğu halda, nəyə görə "начальные классы” məsələn, daha münasib sayıla biləcək "təməl sinifləri” kimi deyil, "ibtidai siniflər” kimi ışlənilməlidir?

Bir halda ki, tədris proqramlarında dəyişiklik edərək, "İbtidai hərbi hazırlıq" fənninı "Gənclərin çağırışaqədərki hazırlığı" fənni ilə əvəz etdik, elə isə bu, təhsil üçün, müəllim üçün, balalarımız üçün aşağılayacı ifadəni niyə dəyişməyək...? Belə çıxır ki, ibtidai sözünü hərbimizə, ordumuza yaraşdırmadıq, təhsilimizə, müəllimlərimizə, uşaqlarımıza isə yaraşdırırıq...? Bu kimi "ibtidai ifadələr” insan düşüncəsində, sanki "İbtidai icma quruluşu”, "ibtidai insanlar” kimi assosiasiya olunur. Halbuki, məktəb nə qəbilə, nə də tayfa icması deyil, ilkin, əsas və tam orta təhsil üçün tədris ocağıdır.

Heç bir maliyyə resursu tələb etməyən, məktəbə, müəllimə, şagirdə, bütövlükdə təhsilə yaraşmayan bu "ibtidai” anlayışını "ilkin”, "erkən”, "başlanğıc”, "təməl”, daha nə deyim, dilçilər yaxşı bilər – digər münasib sayıla biləcək ifadələrlə əvəz etmək bu qədərmi çətin işdir...?

Bir ara ümumtəhsil məktəblərinin 5-ci sinifləri üçün nəzərdə tutulmuş "Azərbaycan tarixi” kursunu "Ata yurdu” dərsliyi ilə əvəz etməyimizin adı nə idi? Bəlkə, ideya təşəbbüsçüləri kursun adını dəyişərkən "Oteçestvo” sözü ilə "Otçestvo” sözünü qarışıq salmışdılar? Bəlkə hesab ediblər ki, rus qonşularımızın "Oteçestvennaya istoriya” adlandırdığı tarix "Otes” (ata) sözündən götürülüb? Əslində, bəlkə də bu ideya müəlliflərini "qınamaq” da ədalətsizlik olardı. Çünki, bu rusların dilində elə, qəribəliklərmi deyək, incəliklərmi deyək var ki, bundan da hər adamın baş çıxarması müşkül məsələdir. Gəl indi bu "Oteçestvo” (Vətən) ilə "Otçestvo” (ata xətti ilə soyad) arasındakı bir hərf fərqinə görə baş sındır.

Hər halda ziyanın yarısından qayıtmaq da bir xeyirdir deyiblər böyüklərimiz. Nə yaxşı ki, dərsliklərimizdə və digər tədris vəsaitlərində rus dilinə əsaslanıb "oteçestvennaya voyna” sözünü "ata müharibəsi”, "za oteçestvo” sözünü "ata uğrunda”, "rodina mat zovyot” sözünü "ata vətən çağırır” kimi ifadə etməmişık, yoxsa aləmə biabır olardıq. Bir də ki, yeri gəlmişkən, ana vətən, ana torpaq deyə-deyə, birdən yurdumuzu ata mülkiyyətinə çevirib "özəlləşdirməyimizə” nə ehtiyac vardı?

"Əlifba”ya da "ərəb damğası” vurub sıradan çıxardıq, (ərəb sözüdür, ilk iki hərfi (əlif və bey) adının birləşməsindən əmələ gəlib. Alfavit də həmin qayda üzrə yaranıb, yunan sözüdür. Азбука da eyni qəlib əsasında əmələ gəlib, slavyan sözüdür) sanki tarix, coğrafiya, cəbr, kimya, biologiya, fizika, informatika… bizim sözlər imiş kimi…Çox da ciddiyə almayın, o qədər ciddiyə alınası problemlərimiz var ki…