Müəllimlərin etik davranış qaydaları...

Müəllimlərin etik davranış qaydalarına mükəmməl yiyələnməsi problemi məktəb və pedaqoji fikir tarixində həmişə aktuallıq kəsb etmiş, nəcib və şərəfli əməyi ilə insanlara mənəvi çıraq tutan bu sənət və peşə mücahidlərinin əməli fəaliyyətinə rövnəq vermişdir.

Həyatın ritmi və zamanın ahəngi dəyişdikcə müəllim əməyinin peşə mədəniyyəti, etik xüsusiyyətləri, mənəvi keyfiyyətləri də yeni məzmun dəyərləri ilə intişar tapır, sosial-mədəni həyatın başlıca etalonu olan əxlaq, davranış münasibətlərini də yeni mündəricədə tənzimləyir.

Müəllim, hər şeydən əvvəl, mənəvi cəhətdən yetkin insan olmalıdır. Bu fikirlə razılaşmayan adam tapılmaz. Belə ki, pedaqoji prosesdə mənəvi münasibətlərin məzmunu cəmiyyətdə hökm sürən əxlaq qaydalarından, həm də onların müəllim şəxsiyyətində öz əksini tapan etik-mədəni davranış normalarından çox asılıdır.

Müəllimin bilik səviyyəsi, erudisiyası nə qədər zəngin və mükəmməl texnologiya ilə əhatələnsə də onun fəaliyyət manerasında ən munis keyfiyyətlər sistemi olan müəllimin sənət, peşə etikası, konkret pedaqoji proses təcrübəsində və ondan kənar yerlərdə təzahür edən etik davranış ustalığı ilə bağlı cəhətlər də önəmlidir.Müəllimin (tərbiyəçinin) riayət etməsi, oğlan və qızlara, ətrafdakı digər şəxslərə yanaşma mədəniyyəti başa düşülür. Odur ki, "Müəllimlərin etik davranış qaydaları" bütün zaman kəsiyində pedaqoji proses təcrübəsi üçün stimulverici vəsilə olmuş, müəllimin vicdan, ədalət  barometrinə çevrilmişdir.

*Müəllimlərin etik davranış qaydaları ümumxalq və ümumdövlət səviyyəsindən dəyərləndirilməli, onun sosial-mədəni amillərə təsir imkanı nümunəvi hərəkətlərə çıraq tutmalıdır.

*Müəllim həssas və qayğıkeş olmalıdır. Müsbət iradi-mənəvi keyfiyyətlərə, pedaqoji etikaya düzgün əməl olunması insan hisslərinə ədalətli və obyektiv təsir edilməsi nəticəsində formalaşdırılmalıdır.

*Müəllim nəzakətli olmalıdır. Nəzakətlilik etik davranış mədəniyyətinin ən zəruri keyfiyyətidir. Nəzakət qaydaları ilə davranış etiketlərini tənzimləməyi bacarmaq hər bir müəllimin el-oba, çalışdığı kollektiv, ictimai münasibətlər məkanında da öz şərəf və ləyaqətlilik səviyyəsini yüksəldir, peşə etikasını həyatının vacib məqsədlərinə çevirir.

*Müəllim prinsipial və obyektiv olmalıdır. Yəni, onun etik səciyyə daşıyan münasibətlər səviyyəsi ağıllı tələb əsasında qurulmalıdır. Öz həmkarları arasında mehriban və səmimi münasibətlərin yaranmasında peşəkarlıq nümunəsi göstərən müəllim söz və əməl birliyində də cəsarətlilik mücəssəməsi göstərməli, bütün fəaliyyət və hərəkətlərinə ictimai davranış normaları baxımından hüquqi qiymət verməyi də bacarmalıdır.Müəllimlərin etik davranış qaydalarının məna tutumu mürəkkəb və çoxplanlıdır, həmçinin onun bir sıra xüsusiyyətləri vardır.

Bura, hər şeydən əvvəl, uşaqlar, müəllim-cəmiyyət münasibətləri, sonra isə onlara təsir edən bütün qalan münasibətləri, yəni valideynlər - uşaqlar - müəllim, müəllim - pedaqoji kollektiv, müəllim - cəmiyyət və başqaları daxildir. Bunlar çoxcəhətli olub təhsilalanlarda baxış sistemini, siyasi mövqe mədəniyyətini, peşə-sənət professioqramını, zəka və mədəni-intellektual səviyyəliliyini əhatə edən münasibətlərdir. Hamısı da sosial mühit və pedaqoji proses təcrübəsində təzahür edən təlimləndirici, təhsilləndirici və inkişafetdirici missiyanı ehtiva edən etik qaydalara aid olub, təkcə şagirdə (tələbəyə) yox, əksər hallarda müəllimə də təsir edir. Biliklənmə, savad almaq, elmi inkişaf yolu tutmaq müəllim üçün nə qədər vacib stimulverici qüvvədirsə, onun mənəvi dünyası, etik davranışı, əxlaqi fəzilətləri, peşə, sənət etikası da bir o qədər önəmli amildir.

Böyük fizik Albert Eynşteyn insan övladının tarixi təkamül yolunda ictimai əxlaq qaydalarının nə qədər ümidverici bir zəmin olduğunu xatırlayaraq yazırdı:

"Bəşəriyyətin gələcəyi elmi tərəqqinin sabahından bir o qədər asılı deyil, insani əxlaqın və mənəviyyatın sabahkı mənzərəsindən asılıdır".

Müəllimin peşə fəaliyyətində qanunvericiliklə müəyyən olunmuş vəzifələrin dərk edilməsi və bu sahədə hüquqlarının təmin olunması ilə əlaqədar qanunauyğun hallara ciddi əməl etməsi də mühüm etik davranış qaydasıdır. Xüsusən, müəllim şəxsiyyəti problematikasının vacib məziyyətlərini bilmək bu gün çox maraqlı və aktual bir məsələdir. Yəni müəllimlərin etik davranış qaydalarını möhkəmləndirməyin aparıcı istiqamətinə çevrilən ustad müəllimin bu baxımdan şəxsiyyətini səciyyələndirən amillərə biz bu gün məhz milli pedaqogika təbirincə baxmalı, bu prosesi zənginləşdirməyə imkan verən bəzi keyfiyyətləri milli və ümumbəşəri qaynaqlar əsasında mənimsəməliyik. Bu keyfiyyətlərə aiddir:qabarıq şəkildə öz əksini tapmışdır. Yeni "Qaydalar"da göstərilir ki, "Müəllim bilərəkdən yalan, təhrif olunmuş, yaxud öz şəxsi marağı naminə həmkarının əməyini pisləşdirən və ya yaxşılaşdıran məlumat verilməsinə görə qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş qaydada məsuliyyət daşıyır. Müəllim təhsil müəssisəsinin əmlakından səliqəli və səmərəli istifadə edir, onu qoruyur. Müəllim təhsil müəssisəsinə məxsus əmlakdan (sinif otağı, tədris resursları, telefon, kompüter, mebel və s.) şəxsi maraqları üçün istifadə etmir. Müəllim icra və əmək intizamına riayət edir, iş vaxtında kənar işlərlə məşğul olmur, üzrsüz səbəbdən işdən yayınmır. Müəllim şəxsi həyatında milli əxlaq, ictimai davranış normalarına riayət edir".

Pedaqoji prosesdə müəllim-şagird (tələbə) münasibətlərinin inkişaf etdirilməsi işinin ağırlığı, məsuliyyəti müəllimin üzərinə düşür. Müəllim, hər şeydən əvvəl, öz davranışına, mədəni rəftar normalarına, sərt, lakin düşünülmüş addımlarına, etik-mənəvi yanaşmalarına ciddi fikir verməli, "yüz ölçüb, bir biçməli", öz hərəkətlərinə düzgün münasibət bəsləməlidir. Əlbəttə, "Qaydalar"la tənzimlənən bu didaktik tələblərdə münasibətlər kredosu konkretləşir. Onun müasir prinsipləri təhsilalanlarla, kollektivlə, rəhbərliklə valideyn və qanuni nümayəndəliklərlə, müəllim və cəmiyyətlə təmasda, vətəndaş cəmiyyəti və vətəndaşlıq tərbiyəsinə münasibətlər yönümündən daha çox təqdir olunur.

Göstərilir ki, "Müəllim vətəndaşlıq borcunu dərk etməli və yerinə yetirməli, cəmiyyət üzvləri ilə münasibətlər qurarkən öz şəxsiyyətini qorumalı və mənfi təsir altına düşməməlidir".....Müəllimə məhəbbət və həqiqi hörmət ruhu hər bir cəmiyyətə, ailəyə, ictimai qurumlara, sosial-mədəni təsisatlara hakim kəsilməlidir. Həm valideynlər, həm böyüyən nəsil nümayəndələri öz mənəvi və ictimai tərəqqi məfkurələrinin zənginləşməsində, bu sahədə onlara ağıl, davranış tərbiyəsi yolu ilə qapılar açan hər bir müəllimə bütün ömürləri boyu minnətdarlıq edirlər.

Azərbaycan bu gün dünyada yeganə ölkədir ki, peşəsindən asılı olmayaraq xalq arasında sayılıb seçilən şəxsə müraciət edəndə "Müəllim" sözü dilə gətirilir.

Hətta əsl mütəxəssislərə, pedaqoqlardan bəzilərinə "professor", "akademik" elmi adı ilə müraciət edəndə belə, onların əksəriyyəti müəllim adının nüfuz və ləyaqətini daha çox etibarlı bilib, onlara məhz bu tərzdə müraciət olunmasını xahiş edirlər.Respublikamızın rayon və şəhərlərində fəaliyyət göstərən və müxtəlif cəhətdən nümunəvi iş təcrübəsi olan qabaqcıl müəllimlərimiz çoxdur. Müəllim andına sadiq qalaraq bu şərəfli peşəni öz həyatının mənası bilən xalq müəllimləri təkcə pedaqoji prosesdə deyil, elə xalqın arasında da başbilən, el ağsaqqalı, nəcib insan kimi tanınırlar.

Azərbaycan xalqı yalnız diplomu olan, valideynin cibinə baxan, şagirdə (tələbəyə) öyrənməyi öyrədə bilməyən, daim şagirdi (tələbəni) günahkar hesab edən, özündə nöqsan görmək istəməyən şəxsi müəllim hesab etmir. Belələri müəllim adına yalnız ləkə gətirən, şagirdlərin və tələbələrin tərbiyəsinə düzəldilməsi çətin olan, zərbə vuran, cəmiyyətin inkişafını ləngidən şəxslər hesab olunur. Öz dövrünün ideoloji konsepsiyalarına sinə gərən, böyük yazıçı, milli poeziyamızın bayraqdarı ölməz şairimiz Səməd Vurğunla əbədi dostluq meracı quran yazıçı A.Fadeyev vaxtilə yazırdı: "Müəllim! Nə gözəl sözdür!.. Hər bir uşağın oxuduğu bizim ölkəmizdə müəllim birinci adamdır. Uşaqlarımızın gələcəyi, xalqımızın gələcəyi müəllimin əlində, onun qızıl qəlbindədir. Onu küçədə görən kimi, beş-on metr qalmış biz ona hörmət əlaməti olaraq papağımızı çıxarmalıyıq...". Eləcə də şərh etdiyimiz problem baxımından "Müəllimin andı" ifadəsi ilə təsbit olunmuş yeni davranış "Qaydalar"ında çox düzgün olaraq bəyan edilir ki, "And Azərbaycan Respublikası ilə müəllim arasında açıq hüquqi borc və sədaqət münasibətlərini təsdiq edir... Andiçmə təntənəli şəraitdə Azərbaycan Respublikasının Dövlət bayrağı altında Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına əl basmaqla həyata keçirilir".

Odur ki, istər ailə, məktəb münasibətlərində, istərsə də cəmiyyət-müəllim təmaslarında müəllim andının misilsiz təsir gücündən faydalanmaq ümumxalq və ümumdövlət səciyyəli bir işdir.

Müəllim birmənalı olaraq sosial-ətraf mühitdə və pedaqoji proses təcrübəsində öz üzərinə düşən etik davranış qaydalarına riayət olunmasının təminatçısı olmalı, öz peşəkar fəaliyyətində həmkarlarının davranışının bu "Qaydalar"a uyğunluğuna nəzarət etməli və onun geniş təhlilini aparmalıdır.