Ümumi
19-12-2021, 08:21
675
Tarixdə iz qoyanlar: Təhsilimizin xanım sələfi - Gülbahar Axriyeva kim olub...
Rubrikamızda vaxtilə Azərbaycanda məşhur olmuş adlı-sanlı simalar barəsində arxivlərimizdə toz basmış materiallara işıq salınacaq. Tariximizdə iz qoymuş bu şəxslər bəlkə də yaşlı nəslin yadından çıxmayıb, amma orta və gənc nəsil onlar haqqında ya çox az bilir, ya da məlumatlı deyil.
Bu səbəbdən də arxivlərdə qorunan materialların dərc olunması kimlər üçünsə gərəkli sayıla bilər.Azərbaycanda qadın təhsilinin əsasının qoyulmasında, müsəlman qadınların məktəbə cəlb edilməsində rolu və xidmətləri olmuş tanınmış pedaqoqlardan biri Gülbahar xanım Axriyevadır.
Azərbaycanda qadın təhsilinin əsasının qoyulmasında və onun inkişaf etdirilməsində, müsəlman qadınların məktəbə cəlb edilməsində müəyyən xidmətləri olmuş bir sıra tanınmış qadın pedaqoqların, o cümlədən Nigar xanım Vəlibəyova, Mina xanım Aslanova, Məryəm xanım Sulkeviç, Gülbahar xanım Axriyeva, Məleykə xanım Hacıbəyova(Terequlova), Rəhilə xanım Hacıbababəyova (Terequlova) və digər qadın pedaqoqların həyat və fəaliyyəti təəssüflər olsun ki, indiyə qədər kifayət qədər araşdırılmayıb və geniş xalq kütlələrinə çatdırılmayıb. Həmin pedaqoqlar haqqında əvvəllər dərc olunmuş kütləvi nəşrlərdə, o cümlədən ensiklopediyalarda da təəssüflər olsun ki, heç bir məlumat dərc edilməyib. Onlar haqqında yazılmış məqalələrə də rast gəlmək mümkün deyildir. Belə bir acınacaqlı vəziyyətin aradan qaldırılmasına və təhsil tariximizdə rolu, yeri və xidməti olmuş müəllim və pedaqoqların həyat və fəaliyyətlərini dərindən araşdıraraq geniş xalq kütlələri arasında geniş yaymaq lazımdır ki, həmin pedaqoqlar və onların əhəmiyyətli fəaliyyəti unudulmasın. Cünki, Azərbaycanda məktəb- təhsil işinin inkişafında, müsəlman qız və qadınlarının məktəbə cəlb edilməsində və ölkəmizdə savadsızlığın aradan qaldırılmasında məktəbə cəlb edilməsində və ölkəmizdə savadsızlığın aradan qaldırılmasında həmin müəllim və pedaqoqların əhəmiyyətli xidmətləri danılmazdır və bunu unutmaq olmaz!
Azərbaycanın təhsil tarixində izi qalmış tanınmış müəllimələrdən biri də Gülbahar xanım Axriyeva olub. Gülbahar xanım Axriyeva haqqında ensiklopediyalarda heç bir məlumat yoxdur. Gülbahar xanım Axriyeva haqqında yalnız tarix üzrə fəlsəfə doktoru Fərhad Cabbarovun 2011-ci ildə nəşr edilmiş “H.Z.A.Tağıyevin qız məktəbinin tarixindən” adlı kitabında müəyyən məlumatlar yer alıb. İnternet saytlarında da Gülbahar xanım Axriyeva haqqında yazılı məlumatlar yoxdur.
Arxiv sənəd və materialları əsasında hazırladığım bu yazı ilk məqalədir ki, Gülbahar xanım Axriyevanın həyat və fəaliyyətinə həsr edilib. İnternetdə olan məlumatlara görə Axriyeva soyadı inquş xalqına məxsus soyaddır. Həmin məlumatlara əsaslanaraq qeyd edirəm ki, Gülbahar xanım Аxriyevanı Azərbaycan xalqının inquş övladı kimi adlandırmaq mümkündür. Azərbaycan xalqı tolerant xalqdır bu fakt bunun bariz nümunəsidir.
Dövrünün tanınmış qadın pedaqoqu Gülbahar xanım Axriyeva 1886-cı il yanvarın 8-də Bakı şəhərində müsəlman məmur ailəsində anadan olub. O, 1894-cü ildə imtahan verərək Bakı Müqəddəs Nina qadın məktəbinin aşağı hazırlıq sinfinə qəbul olub, 1895-ci ildə aşağı hazırlıq sinfindən yuxarı hazırlıq sinfinə keçirilib. Gülbahar xanım 1896-cı ildə I sinfi, daha sonra isə ardıcıl olaraq 1897-ci ildə II; 1898-də III; 1899-da IV, 1900-cü ildə V, 1901-cı ildə VI və nəhayət 1902-ci ildə VII sinfi bitirərək 4 iyun 1903-cü il tarixdə 264 saylı Attestat əldə etmişdir. Gülbahar xanım təhsilini yalnız bir məktəbdə - məhz Bakı Müq. Nina qadın məktəbində alıb. O, oxuduğu müddət ərzində davranışına görə əla qiymətə layiq görülüb. Bakı Müq. Nina məktəbini bitirdikdən sonra Bakı qadın Müq. Nina məktəbinin pedaqoji şurası tərəfindən ona 31 may 1903-cü il tarixdə attestatın verilməsini qərara almış və həmin attestat Gülbahar xanım Axriyevaya 1903-cü il iyulun 4-də təqdim edilmişdir. Onun Attestatında qeyd olunmuş qiymətlərinə əsaslanaraq qeyd edirəm ki, Gülbahar xanım Axriyeva oxuduğu məktəbdə tədris kursunu əsasən “yaxşı” və “ əla” qiymətlərlə bitirmişdir.
Gülbahar xanım Axriyeva 1903-cü il iyulun 4-də Bakı Müq. Nina qadın məktəbinin 7-ci sinfini bitirdikdən sonra təhsilini davam etdirərək həmin məktəbin əlavə olaraq birillik VIII sinfinə daxil olmuş və həmin sinfi 1904-cü il mayın 24-də müvəffəqiyyətlə bitirmişdir. Bakı Müq. Nina qadın məktəbinin pedaqoji şurası tərəfindən Gülbahar xanım Axriyevaya rəsmi olaraq ev müəlliməsi adı verilmiş və ona bu haqda müvafiq 254 saylı Attestat və 3062 saylı Şəhadətnamə təqdim edilmişdir. Gülbahar xanımın əldə etdiyi şəhadətnamədə o cümlədən qeyd edilirdi ki, o, yalnız öz dindaşlarının evlərində rus dilini tədris etmək hüququna malikdir. Yeri gəlmişkən qeyd edirəm ki, o dövrün mövcüd qanunlarına görə müsəlman məzunların əldə etdiyi şəhadətnamənin verdiyi hüquqlar ev müəlliməsi vəzifəsinə layiq görülmüş xristian dininə məxsus şəxlərin səhadətnaməsinin verdiyi hüquqlarla eyni quvvəyə malik deyildir. Əgər Gülbahar xanıma yalnız öz dindaşları arasında rus dilini tədris etməyə ixtiyar verilirdisə, xristian dininə məxsus şəxlərə verilmiş səhadətnaməyə malik olanlara dinindan asılı olmayaraq istənilən vətəndaşlar arasında rus dilini tədris etmək hüququ verilirdi.Gülbahar xanıma Bakı Müq. Nina qadın məktəbini bitirərək əldə etdiyi Attestat əsasında 1906-cı il yanvarın 30-da Tiflisdə ev müəlliməsi adını təsdiq edən 3062 saylı şəhadətnamə verilmişdir.
Gülbahar xanım Axriyeva 1904-сü ildə Bakı Müq. Nina qadın məktəbini bitirdikdən sonra 1907-ci il yanvarın 20-dən 1908-ci il sentyabrın 10-dək Yelizavetpol Müq. Nina qadın məktəbində baxıcı –müəllimə vəzifəsində çalışmışdır. Lakin sonralar ailə vəziyyəti ilə əlaqədar olaraq Yelizavetpol Müq. Nina qadın məktəbindəki fəaliyyətini başa vuraraq Bakıya gəlməli olmuşdur.
Gülbahar xanım Axriyeva 1908-ci il noyabrın 17-də Bakı Şəhər Duması nəzdindəki Məktəb Komissiyasının sədrinə ərizə ilə müraciət edərək qeyd edirdi:
“Bakı Müq. Nina qadın məktəbini 1904-cü ildə bitirərək ev müəlliməsi hüququnu əldə etmişəm. Sonra isə bu ilin sentyabr ayınadək Yelizavetpol Müq. Nina təhsil ocağında müəllimə vəzifəsində qulluq etmişəm. Mənim sonuncu tədris ocağında pedaqoji fəaliyyətim haqqında yerli tədris rəhbərliyi tərəfindən verilmiş şəhadətnaməni təqdim edirəm.
Cənab sədr, sizdən acizanə xahiş edirəm ki, mənə şəhər məktəblərinin birində müəllimə yerinin verilməsinə etiraz etməyəsiniz. Bununla yanaşı əlavə edirəm ki, Yelizavetpoldakı xidmətimi mən ailə vəziyyətimlə əlaqədar olaraq tərk etmişəm”.
Gülbahar xanım Axriyeva pedaqoji fəaliyyətini 1910-cu ildən etibarən görkəmli mesenat H.Z. Tağıyevin açdığı Aleksandrinski qızlar məktəbində davam etdirmişdir. H.Z.Tağıyevin 1910-cu il noyabrın 3-də Bakı Quberniyası və Dağıstan Vilayətinin Xalq Məktəblərinin direktoru A.S. Tixorjevskiyə unvanladığı məktubda bildirirdi ki, məktəbin müdirəsi vəzifəsini müvəqqəti olaraq Məryəm xanım Sulkeviç icra edir, müəllim personalı isə Gülbahar xanım Axriyeva, Gövhər xanım Qazıyeva, Mina xanım Məmmədova, Palavandova Şəhrəbanu xanımdır ki, onların sənədlərini təqdim edirəm:
- Gülbahar xanım Axriyeva - şəhadətnamə № 3062 və iki attestat - № 254 və 264;
- Gövhər xanım Qazıyeva şəhadətnamə № 2628;
- Mina xanım Məmmədava şəhadətnamə № 13904;
- Palavandova Şəhrəbanu: attestat № 124, vəsiqə № 360 və imtahan kitabçası № 60.
Azərbaycan Respublikası Döxlət Tarix Arxivinin f.389) “Bakı Şəhər İdarəsi” fondundakı Gülbahar xanım Axriyevanın şəxsi işində onun Bakı şəhər idarəsi nəzdindəki məktəb komissiyasının sədrinə 1915-ci il iyunun 26-da yazdığı ərizə qorunub saxlanılır. Həmin ərizə Bakı rus-müsəlman qadın Aleksandrinski məktəbinin rəisi Gülbahar xanım Əhriyeva tərəfindən yazılmişdir. Başqa sözlə decək 1904-cü ilin mayında Bakı Müq. Nina qadın məktəbinin əlavə olaraq VIII sinfini bitirərək Attestat və Şəhadətnamə əldə etmiş və ev müəlliməsi adına layıq görülmüş Gülbahar xanım artıq 1913-cü ildən etibarən Bakı rus-müsəlman qadın Aleksandrinski məktəbinin rəisi vəzifəsinə qədər yüksələ bilmişdir.
Bakı rus-müsəlman qadın Aleksandrinski məktəbinin rəisi Gülbahar xanım Axriyevanın 1915-ci il iyunun 26-da Məktəb komissiyasının sədrinə yazdığı ərizəsində qeyd edirdi ki, o, şəhər xidmətinə keçmək istədiyi üçün ona Bakıdakı şəhər məktəblərinin birində vakant müəllimə yeri verilsin. Lakin Gülbahar xanım Axriyeva 1915-ci il iyulun 16-da sağlamlığı ilə əlaqədar olaraq vəzifəsindən azad olunmuş və həmin vəzifənin icrası müvəqqəti olaraq A.X. Şahtaxtinskiyə həvalə edilmişdir.
Bakı şəhəri qadın 3-cü rus-tatar məktəbinin müdiri Rəhilə xanım Hacıbababəyova 1915-ci il sentyabrın 5-də Məktəb komissiyasının sədrinə 41 saylı məktubla müraciət edərək ona həvalə edilmiş məktəbə orta ixtisaslı müəllimənin göndərilməsini xahiş etmişdir. Məktəb komissiyası sədrinin Rəhilə xanım Hacıbababəyovaya ünvanladığı 5 sentyabr 1915-ci il tarixli 943 saylı məktubunda bildirilirdi ki, ali-ibtidai məktəbin müəllimə vakant yerinin tutulması üçün sentyabrın 7-dən etibarən Gülbahar xanım Axriyeva sizin ünvana ezam edilir. Həmçinin Məktəb komissiyası sədrinin 1915-ci il sentyabrın 5-də Gülbahar xanım Axriyevaya ünvanladığı 944 saylı məktubda qeyd edilirdi:” Xahiş edirəm ki, müvəqqəti olaraq müsəlman qızlar üçün ali-ibtidai məktəbindəki vakant müəllimə vəzifəsini sentyabrın 7-dən etibarən tutasınız. Məktəbin ünvanı: Çadrovaya(indiki Mirə Ağa Əliyev küçəsi) və Müstafa Sübhi küçəsi, Hüseynovanın evi).”
Məktəb Komissiyasının sədri Bakı quberniyası və Dağıstan Xalq Məktəblərinin 2-ci rayonu üzrə müfəttişi S.M. Qəniyevə 11 sentyabr 1915-ci ildə 1023 saylı məktub göndərərək ondan o cümlədən xahiş edirdi ki, “...ev müəlliməsi vəzifəsinə malik Gülbahar xanım Axriyevaya 3-cü rus-tatar ali-ibtidai məktəbində müəllimə işləməsinə icazə versin.” Müfəttiş S.M. Qəniyevin Məktəb komissiyasının sədrinə unvanladığı 2096 saylı cavab məktubunda bildirirdi ki, vətəndaş Axriyevaya 3-cü rus-tatar məktəbində müvəqqəti olaraq müəllimə vəzifəsini icra etməsinə icazə verirəm.
1916-cı il noyabrın 11-də Bakı Duması nəzdindəki Məktəb komissiyası 2118 saylı məktubla Bakı quberniyası və Dağıstan Xalq Məktəblərinin direktoruna müraciət edərək bildirirdi ki, “ Bakı Duması nəzdindəki Məktəb komissiyası 3 noyabr 1916-cı il tarixli iclasında ev müəlliməsi vəzifəsinə malik Gülbahar xanım Axriyeva nın 7 sentyabr 1915-ci il tarixindən etibarən müəllimə vəzifəsinə təsdiq edilməsi üçün sizə müraciət etməyi qərara almışdır. G. Axriyevanın müəllimə vəzifəsini icra etməsinə icazə Bakı quberniyası və Dağıstan Xalq Məktəblərinin 2-ci rayonu üzrə müfəttişi S.M. Qəniyev tərəfindən verilmişdir.”
Bakı Duması nəzdindəki Məktəb komissiyası sədrinin Şəhər başçısının dəftərxanasına göndərdiyi 29 noyabr 1916-cı il tarixli 2286 saylı məktubunda bildirilirdi ki, “... məktəb komissiyasının 3 noyabr 1916-cı il tarixli qərarına əsasən rus-tatar məktəblərində müvəqqəti olaraq ştatlı müəllim və müəllimə vəzifələrini icra etmiş aşağıda qeyd olunan şəxslər vəzifələrini icra edən gündən ştata qəbul edilir:
Mustafayev Mustafa -2-ci rus-tatar məktəbində 1915-ci il dekabrın 1-dən;
Hacıbəyova Məleykə xanım 7-ci rus-tatar məktəbində 1915-ci il sentyabrın 13-dən;
Terequlova Məleykə xanım 7-ci rus-tatar məktəbində1915-ci il dekabrın 1-dən;
Axriyeva Gülbahar xanım qadın 3-cü rus-tatar məktəbində 1916-cı il sentyabrın 7-dən.
Siyahıda qeyd olunanlar ildə 900 rubl olmaqla maaş cədvəlinə qəbul edilir.”
Bakı 3-cü rus-tatar qadın məktəbinin müəlliməsi Gülbahar xanım Axriyeva müsəlman qızlar üçün açılmış 3-cü ali-ibtidai məktəbinə həmin məktəbin müdirinin xahişi ilə Məktəb komissiyası tərəfindən keçirilmişdir. Onun əsas maaşı isə bir qədər artırılaraq ildə 1080 rubl təşkil edirdi.
Beləliklə, Bakı Şəhər İdarəsinin Məktəb Komissiyasının tərtib etdiyi vəsiqədə qeyd edilmişdir ki, Gülbahar xanım Axriyeva müsəlman qızlar üçün 3-qadın ali-ibtidai məktəbində 7 sentyabr 1915-ci ildən etibarən müəllimə vəzifəsində şəhər xidmətindədir.”1917-ci ilin martından - 1918-ci il iyulun 31-dək Bakıda fəaliyyət göstərmiş hakimiyyət orqanı olmuş Bakı sovetinin 25 aprel 1918-ci il tarixli qərarı ilə Bakı Soveti Xalq Komissarlığı tərkibində Maarif Komissarlığı yaradıldı. Məktəb işinin islahatı, məktəb şəbəkəsinin genişləndirilməsi və s. məsələlər Maarif Komissarlığının qarşısında duran məsələlərdən idi. Gülbahar xanım Axriyevanın Azərbaycan Respublikası Dövlət Tarix Arxivinin “Bakı Şəhər İdarəsi” f.389-da saxlanılan şəxsi işində onun 30 may 1918-ci il tarixdə Xalq Maarifi Komissarının adına yazdığı ərizə qorunub saxlanılır. Gülbahar xanımın həmin ərizəsində qeyd edilirdi:
“Sizin Dekretə uyğun olaraq yenilənmiş xalq məktəbində pedaqoji fəaliyyətimi davam etdirmək istədiyimi bildirirəm və nəzərinizə çatdırıram ki, mən III ali-ibtidai qadın məktəbində 1915-ci il sentyabrın 7-dən etibarən işləyirəm. Mənim sənədlərim Xalq məktəbləri müdriyyətinin dəftərxanasındadır”.
Təəssüflər olsun ki, Gülbahar Axriyevanın sağlamlağında yaranmış problemlər onun səmərəli fəaliyyətinə müəyyən çətinliklər törədirdi. Bakı 3-qadın ali-ibtidai məktəbinin müdiri Rəhilə xanım Hacıbababəyova 1919-cu il mayın 14-də Məktəb komissiyasının sədrinə 26 saylı məktubla müraciət edərək bildirirdi:
“Mənə həvalə edilmiş məktəbin müəlliməsi Gülbahar Axriyeva xəstələnmişdir, mənim isə böğazım ağrıdığı üçün məşğul ola bilmirəm. Xahiş edirəm ki, ehtiyat üçün müəllimə göndərəsiniz”.
Məktəbinin müdiri Rəhilə xanım Hacıbababəyova 1919-cu il oktyabrın 27-də yenidən məktəb komissiyasının sədrinə məktubla müraciət edərək bildirirdi: “Mənə həvalə edilmiş məktəbin müəlliməsi Gülbahar xanım Axriyeva bu müddətə qədər öz vəzifəsinin icrasına başlamamışdır”.
1919-cu ilin noyabrında Məktəb şöbəsinin idarə heyətinin üzvü Şəhər başçısının dəftərxanasına məktub yazıb xahiş edirdi ki, 1915-ci il sentyabrın 7-dən şəhər xidmətində olan qadın 3-cü ali-ibtidai məktəbinin müəlliməsi Gülbahar xanım Axriyevanın işdən azad olunması haqqında əmrı yazsın.
Beləliklə, 3-cü ali-ibtidai məktəbinin müəlliməsi Gülbahar xanım Axriyevanın həmin məktəbdəki pedaqoji fəaliyyəti başa çatmışdır. Gülbahar xanım Axriyevanın şəxsi işində onun sonrakı həyat və fəaliyyəti haqqında hər hansı bir sənəd aşkar edilmədiyi üçün onun sonrakı həyat və fəaliyyəti haqqında hər hansı bir fikir söyləmək mümkün deyildir.
Tarixi mənbələr təsdiq edir ki, Azərbaycan təhsili həqiqətən də zəngin tarixi inkişaf yolunu keçmişdir. Azərbaycan məktəb-təhsil işinin inkişafında yeri və rolu olmuş hər bir pedaqoqun xatirəsi xalqımız üçün əzizdir və unudulmazdır.
Rafiq Səfərov
Azərbaycan Respublikası Milli Arxiv İdarəsinin
Sənədlərin nəşri və istifadəsi şöbəsinin baş məsləhətçisi
Şərhlər